ปกิณฺณก สงฺคห ปรมตฺถทีปนี

[129] เอวํ วิสุํ วิสุํ จิตฺตเจตสิกานํ นิทฺเทสํ ทสฺเสตฺวา อิทานิ ปุน อุภินฺนํ นิทฺเทสํ ทสฺเสนฺโต สมฺปยุตฺตายถาโยคนฺติอาทิมาหฯ ยถาโยคํ สมฺปยุตฺตา สภาวโต เตปญฺญาส จิตฺตเจตสิกา เย ธมฺมา มยา วิสุํ วิสุํ นิทฺทิฏฺฐาฯ อิทานิ ยถา รหํ เตสํ อุภินฺนํ สงฺคโหนาม นิยฺยเตติ โยชนาฯ ตตฺถ อตฺตโน อตฺตโน ภาโว สภาโวฯ ธมฺมานํ อาเวนิกลกฺขณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ จิตฺตํ ตาว ภูมิชาติสมฺปโยคาทิเภเทน เอกูน นวุติวิธํปิ อตฺตโน อารมฺมณ วิชานนสงฺขาเตน อาเวนิกลกฺขเณน เอกเมว โหติฯ ผสฺโสปิ ภูมิชาติสมฺปโย คาทิเภเทน เอกูนนวุติวิโธปิ ผุสนลกฺขเณน เอโกว โหติ ตถา เวทนาสญฺญาทโยติ เอวํ สภาวโต เตปญฺญาส เอว โหนฺตีติฯ เวทนาเหตุโต กิจฺจทฺวาราลมฺพณวตฺถุโต ปวตฺโต สงฺคโหติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ เวทนาเหตุโตติ เวทนาเภท เหตุเภทโตฯ เอวํ กิจฺจทฺวาราลมฺพณ วตฺถุโตติ เอตฺถปิฯ จิตฺตุปฺปาทวเสเนวาติ จิตฺตวเสเนว นิยฺยเตติ สมฺพนฺโธฯ เอวสทฺเทน เจตสิเก นิวตฺเตติฯ เอตฺตาวตา ฉนฺนํ ปกิณฺณกสงฺคหานํ วจนตฺโถ อิเธว ตาว เถเรน ทสฺสิโต โหติ เวทนาเภเทน จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโห เวทนาสงฺคโห, เหตุเภเทน จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโห เหตุสงฺคโหติอาทินาฯ

[83] วิภาวนิยํ ปน

จิตฺตุปฺปาทสทฺเทน เจตสิกธมฺเมปิ คเหตฺวา อญฺญํ นิวตฺเต ตพฺพํ อปสฺสนฺโต ‘‘น กตฺถจิ ตํวิรเหนา’’ติ วทติฯ ตํ นยุชฺชติเยวฯ

น หิ อิธ เอตฺตกา เจตสิกา สุขสหคตา, เอตฺตกา ทุกฺข สหคตาติอาทินา เอโกปิ สงฺคโห เจตสิเกหิ นีโต นาม อตฺถิฯ สุขสหคตํ กุสลวิปากํ กายวิญฺญาณเมกเมวาติอาทินา ปน จิตฺเตนเอว นีโหติฯ จิตฺเต ปน สิทฺเธ เจต สิกาปิ สิทฺธาเอวาติ กตฺวา จิตฺตุปฺปาทวเสเนวาติ อิทํ วุตฺตนฺติ ทฏฺฐพฺพํฯ

[130] ตตฺถาติ เตสุ ฉสุ สงฺคเหสุฯ เวทนาเภเทน ตํสมฺปยุตฺตานํ จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโห เวทนาสงฺคโหฯ

[84] วิภาวนิยํ ปน

‘‘สุขาทิเวทนานํ ตํสหคตจิตฺตุปฺปาทานญฺจ วิภาควเสน สงฺคโห เวทนาสงฺคโห’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ จสทฺเทน เวทนาสงฺคโหจ เวทนาสหคต จิตฺตุปฺปาท สงฺคโหจาติ อิมสฺมิํ อตฺเถ เวทนาสงฺคโหติ เอกเสสนิทฺเทโส โหตีติ ทสฺเสติฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

อิธ หิ เวทนาเภโท อิมสฺส สงฺคหสฺส นิสฺสยธมฺมปริคฺคหตฺถํเอว วุตฺโตฯ น เวทนานํจ วิสุํ สงฺคหทสฺสนตฺถนฺติฯ ตตฺถติวิธา เวทนาติ กสฺมา วุตฺตํฯ นนุ สํยุตฺตเก ทฺเวปิ ติสฺโสปิ ปญฺจปิ ฉปิ อฏฺฐารสปิ ฉตฺติํสปิ อฏฺฐสตํปิ เวทนา วุตฺตาติฯ สจฺจํฯ อนุภวนลกฺขเณน ปน เวทนา ติวิธาเอว โหติฯ เย หิ เกจิ ยํกิญฺจิ อารมฺมณํ อนุภวนฺติฯ เต ตํ สาตโตวา อนุภวนฺติ อสาตโตวา มชฺฌตฺตโตวาฯ ตโต อญฺโญ ปกาโร นตฺถีติฯ อญฺเญ ปน ปเภทา เตน เตน ปริยาเยน วุตฺตาฯ ตตฺถ หิ ทฺเว กายิกเจตสิกวเสน วุตฺตาฯ ยถาห-กตมาจ ภิกฺขเว ทฺเว เวทนา กายิกาจ เจตสิกาจาติฯ สุขทุกฺข วเสนวา อุเปกฺขํ สุเข สงฺคเหตฺวาฯ ยถาห-ทฺเว เวทนา วุตฺตา ภควตา สุขาเวทนา ทุกฺขาเวทนาฯ ยายํ ภนฺเต อทุกฺข มสุขา เวทนาฯ สนฺตสฺมิํ เอสาปณีเต สุเข วุตฺตา ภควตาติฯ

วิภาวนิยํ ปน

อนวชฺชปกฺขิกํ อุเปกฺขํ สุเข สาวชฺชปกฺขิกญฺจ ทุกฺเข สงฺคเหตฺวา ทฺเว วุตฺตาติ วุตฺตํฯ ตํ ปาฬิยํ อนาคตํปิ ยุชฺชติเยวฯ

อินฺทฺริยเภทวเสน ปญฺจฯ ผสฺสเภทวเสน ฉฯ อุปวิจารเภท วเสน อฏฺฐารสฯ ฉ เคหสฺสิตานิ ฉ เนกฺขมฺมสฺสิตานีติ เอวํ ปจฺเจกํ ทฺวาทสนฺนํ โสมนสฺส โทมนสฺสอุเปกฺขานํ วเสน ฉตฺติํสฯ ตาเยว กาลตฺตยวเสน อฏฺฐสตํ เวทนา วุตฺตาติฯ ยญฺจ กตฺถจิ สุตฺเต ยํกิญฺจิ เวทยิตํ สพฺพํ ตํ ทุกฺขสฺมินฺติ วุตฺตํฯ ตํ สงฺขารทุกฺขตาวเสน วุตฺตนฺติฯ เหฏฺฐา ปน จิตฺตนิทฺเทเส จิตฺตานิ อินฺทฺริยเภทวเสน นิทฺทิฏฺฐานีติ กตฺวา อิธปิ อินฺทฺริยเภทวเสเนว จิตฺตานิ สงฺคเหตุํ ปุน สุขํฯลฯ ปญฺจธา โหตีติ วุตฺตํฯ เอตฺถ จ เยสุ ธมฺเมสุ อาธิ ปจฺจวเสน สุขทุกฺขานิ อินฺทฺริยานิ นาม โหนฺติฯ เตสํ กายิก มานสิกวเสน ทุวิธตฺตา ตานิปิ สุขินฺทฺริยํ โสมนสฺสินฺทฺริยํ ทุกฺขินฺทฺริยํ โทมนสฺสินฺทฺริยนฺติ ทฺวิธา วุตฺตานิฯ อุเปกฺขาย ปน อาธิปจฺจฏฺฐานภูตา ธมฺมา มานสิกาเอว โหนฺตีติสา อุเปกฺขินฺทฺริยนฺติ เอกธาว วุตฺตาติฯ อปิจ, เตปิ ปริยาเยน ทุวิธา โหนฺติฯ จกฺขาทิปสาทกาย นิสฺสิตานํปิ สพฺภาวโตฯ เวทนาปน เอกรสตฺตา เอกธาว วุตฺตาติฯ

วิภาวนิยํ ปน

‘‘กายิก มานสิก สาตเภทโต สุขทุกฺขานิ ทฺวิธา วุตฺตานี’’ติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ สภาวโต อิฏฺฐานิฏฺฐโผฏฺฐพฺพา นุภวนลกฺขณานิ สุข ทุกฺขานิฯ สภาวโตวา ปริกปฺปนโตวา อิฏฺฐานิฏฺฐมชฺฌตฺตานุภวน ลกฺขณานิ อิตรานีติฯ เสสานีติ ยถาวุตฺต สุขทุกฺขโต มนสฺส โทมนสฺสยุตฺเตหิ เสสานิ พาตฺติํส กามาวจรจิตฺตานิ เตวีสติ ปญฺจมชฺฌานิกจิตฺตานิจาติ สพฺพานิ ปญฺจปญฺญาสจิตฺตานิฯ เอกตฺถาติ เอกสฺมิํ จิตฺเตฯ อิตรา หิ อุเปกฺขาเวทนาฯ

[131] เหตูนํ เภเทน ตํสมฺปยุตฺตานํ จิตฺตเจตสิกาน สงฺคโห เหตุสงฺคโหฯ

[85] วิภาวนิยํ ปน

‘‘โลภาทิเหตูนํ วิภาควเสน ตํสมฺปยุตฺตธมฺมวเสนจ สงฺคโห เหตุสงฺคโห’’ติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

การณํ วุตฺตเมวฯ เหตูนาม ฉพฺพิธา ภวนฺตีติ สมฺพนฺโธฯ ตตฺถ เหตุกิจฺจํนาม อารมฺมเณ สมฺปยุตฺตธมฺมานํ สุปฺปติฏฺฐิตภาว สาธนํฯ ยถา หิ รุกฺขสฺส มูลานิ สยํ อนฺโต ปถวิยํ วทฺธิตฺวา ปถวิรเสจ อาโปรเสจ คเหตฺวา รุกฺขํ ยาว อคฺคา อภิหรนฺติฯ วาเตวา มโหเฆวา อาคเต รุกฺขํ สุฏฺฐุ อากฑฺฒิตฺวา ติฏฺฐนฺติ, เอวํ รุกฺโข วุทฺโธ วิรุฬฺโห วิปุโล จิรฏฺฐิติโกจ โหติฯ เอวเมวํ อิเมปิ ธมฺมา สยํ อารมฺมเณสุ ถิรปตฺตา หุตฺวา สมฺปยุตฺตธมฺเม ตตฺถ วุทฺเธ วิรุฬฺเห วิปุเล จิรฏฺฐิติเกจ สาเธนฺตีติฯ อเหตุกจิตฺตานิปน ชลตเล อมูลกเสวา ลานิ วิย อารมฺมเณ สุฏฺฐุ ปติฏฺฐิตานิ น โหนฺตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ อปเร ปน ธมฺมานํ กุสลาทิภาวสาธนํ เหตุกิจฺจนฺติ วทนฺติฯ เอวํสนฺเต เยสํ สหชาตเหตุ นตฺถิฯ เตสํ อกุสลภาโว อพฺยากตภาโวจ นสมฺปชฺเชยฺยฯ ยานิจ ลทฺธเหตุปจฺจยานิ รูปานิฯ เตสญฺจ กุสลาทิภาโว อาปชฺเชยฺยาติ วตฺวา ตํวาทํ ปฏิปกฺขิปนฺติฯ ยถา ปน โลเก อนฺธกาโรนาม เกนจิ ปจฺจย วิเสเสน สาเธตพฺโพ น โหติฯ ยตฺถ อาโลโก นตฺถิฯ ตตฺถ โส อตฺตโน ธมฺมตาย สิทฺโธ โหติฯ เอวเมวํ ธมฺเมสุ มุยฺหนกฺริยาภูโต โมหนฺธกาโรปิ อตฺตโน ธมฺมตาย เอว อกุสโล ภวิตุํ อรหติฯ ตถา หิ อิจฺฉานาม อตฺถิฯ สามุยฺหนกฺริยาย ยุตฺตา ลคฺคนภาวํ ปตฺวา โลโภ อกุสโล นาม โหติฯ สทฺธาย ยุตฺตา ปน ธมฺมจฺฉนฺทภาวํ ปตฺวา กุสลจฺฉนฺโทนาม โหติฯ ตถา อกฺขนฺตินาม อตฺถิฯ สาปิ มุยฺหน กฺริยาย ยุตฺตา ปฏิฆภาวํ ปตฺวา โทโส อกุสโลนาม โหติฯ สทฺธาย ยุตฺตา ปน อุปฺปนฺนํ กามวิตกฺกํ นาธิวาเสตีติอาทินา นเยน ปาปธมฺม ปาปารมฺมณ วิโรธภาวํ ปตฺวา อโลโภ กุสโลนาม โหติฯ มุยฺหนกฺริยา ปน อสุเกน ยุตฺตา อกุสโลนามฯ อสุเกน ยุตฺตา กุสโลนามาติ นตฺถิฯ อมฺพิลตฺถาย อญฺเญน สํโยคกิจฺจรหิโต ชาติอมฺพิลรโส วิย เอกนฺตอกุสลชาติกาเอว โหตีติฯ โยจ ธมฺโม กุสโล อกุสโลจ น โหติฯ

โส อพฺยากโตติ เอตฺตกเมว ธมฺมานํ อพฺยากตภาวสิทฺธิยา การณํฯ ตสฺมา อเหตุกจิตฺตานํ รูปนิพฺพานานญฺจ อพฺยากตภาโวปิ อตฺตโน ธมฺม ตายเอว สิทฺโธฯ ตตฺถ โมโห เสสมูลานํปิ มูลํ โหติฯ รชฺชนทุสฺสนานิปิ หิ มุยฺหนนิสนฺทานิเอว โหนฺติฯ อโลภาทีนญฺจ กุสลภาโว อวิชฺชานุสเยน สเหว สิทฺโธติฯ ตานิ ปน โลภาทีนิ โลภสหคตาทีนํ วิเสสมูลานิ โหนฺติฯ รชฺชนาทิ นิสนฺทานิ หิ ทิฏฺฐิมานาทีนิฯ อรชฺชนาทินิสนฺทานิ จ สทฺธาทีนีติฯ ยสฺมา ปน เหตุโยนาม สมฺปยุตฺเตสุ ปธานธมฺมา โหนฺติฯ ตสฺมา สเหตุกวิปากกฺริยานํ อพฺยากตภาโว ปน เหตุ มุเขนปิ วตฺตุํ ยุตฺโตฯ

[86] เอตฺตาวตา ยํ วุตฺตํ วิภาวนิยํ

‘‘อปเร ปน กุสลาทีนํ กุสลาทิภาวสาธนํ เหตุ ภาโว’’ติ วทนฺติฯ เอวํ สติ เหตูนํ อตฺตโน กุสลา ทิภาวสาธโน อญฺโญ เหตุ มคฺคิตพฺโพ สิยาฯ อถ เสสสมฺปยุตฺตเหตุปฏิพทฺโธ เตสํ กุสลาทิภาโว, เอวมฺปิ โมมูห จิตฺตสมฺปยุตฺตสฺส เหตุโน อกุสล ภาโว อปฺปฏิพทฺโธ สิยาฯ อถ ตสฺส สภาวโต อกุสลภาโวปิ สิยาฯ เอวํสติ เสสเหตูนมฺปิ สภาวโต กุสลาทิภาโวติ เตสํ วิย สมฺปยุตฺต ธมฺมานมฺปิ โส เหตุปฏิพทฺโธ นสิยา, ยทิจ เหตุปฏิพทฺโธ กุสลาทิภาโวฯ ตทา อเหตุกานํ อพฺยากตภาโว นสิยาติ อลมตินิปฺปีฬเนนาติ ตํ ปฏิกฺขิตฺตํ โหติฯ

ยถาจ ลทฺธชฺฌานปจฺจเยสุ รูปารูปธมฺเมสุ ฌานงฺคานิ อรูปธมฺเมสุเอว อุปนิชฺฌานฏฺฐํ ผรนฺติ, น รูปธมฺเมสุฯ เต ปน ฌานธมฺม สมุฏฺฐิ ตตฺตาเอว ฌานปจฺจยุปฺปนฺเนสุ วุตฺตาฯ เอวเมว เหตุโยปิ อรูป ธมฺเมสุเอว กุสลาทิภาวํ ผรนฺติฯ น รูปธมฺเมสุฯ เต ปน เหตุ สมุฏฺฐิตตฺตาเอว เหตุปจฺจยุปฺปนฺเนสุ วุตฺตาติ น เตสํ รูปธมฺมานํ กุสลาทิภาวาปตฺติ โจเทตพฺพาติฯ

[87] ยญฺจ วิภาวนิยํ

‘‘กุสลาทิภาโว ปน กุสลากุสลานํ โยนิโส อโยนิโส มนสิการปฏิพทฺโธ’’ติ วุตฺตํฯ ตํปิ วิจาเร ตพฺพํฯ

ตถา หิ สูริยาโลเก อาคเต ทิวา พลานํ หํสาทีนํ โอกาโส โหติฯ รตฺตนฺธกาเล อาคเต รตฺติพลานํ อุลูกาทีนํ โอกาโส โหติฯ นจ เต อาโลกนฺธการา เตสํ วณฺณาทิวิเสสํ สาเมนฺติฯ ตํ ปน เตสํ โยนิโยเอว สาเธนฺติฯ ตตฺถ อาโลโก วิย โยนิโสมนสิกาโร ทฏฺฐพฺโพฯ อนฺธกาโร วิย อิตโรฯ เต สตฺตา วิย กุสลากุสลาฯ วณฺณาทิวิเสโส วิย กุสลาทิภาโวฯ โยนิโย วิย เหตุโย ทฏฺฐพฺพาติฯ อพฺยากตานํ ปนาติ สพฺพํ โย ธมฺโม กุสโล อกุสโลจ น โหติฯ โส อพฺยากโตติ วุตฺตปกฺเข ปตติเยวาติฯ ตตฺถาติ เหตุสงฺคเหฯ สเหตุกานํ ปริคฺคหสุขตฺถํ อิธ วชฺเชตพฺพานิปิ อเหตุกานิ ปถมํ อุทฺธฏานิฯ เตนาห เสสานิ ปนฯ ลฯ สเหตุกา เนวาติฯ เตสํวา อเหตุกนามํปิ เหตูนํ วเสเนว วิสุํ สิทฺธนฺติ เตสํปิ อิธ สงฺคหณํ อวิรุทฺธํ โหติฯ เตนาห อเหตุ กาฏฺฐารเสกาติอาทิฯ สภาว เภเทน ฉพฺพิธาปิ เหตุโย กุสลา กุสลา พฺยากตชาติเภเทน นวธา โหนฺตีติ วุตฺตํ โลโภ โทโสจาติอาทิฯ

[132] จุทฺทสนฺนํ กิจฺจานํ เภเทน ตํกิจฺจวนฺตานํ จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโห กิจฺจสงฺคโหฯ

[88] วิภาวนิยํ ปน

‘‘ปฏิสนฺธาทีนํ กิจฺจานํ วิภาควเสน ตํกิจฺจวนฺตานญฺจ ปริจฺเฉทวเสน สงฺคโห กิจฺจสงฺคโห’’ติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

เยน เอกกมฺเมน เอโก อุปปตฺติภโวนิพฺพตฺตติฯ ตสฺมิํ สรเสนวา ลทฺธวิพาธเนนวา ปริกฺขีเณ โส ภโว นิรุชฺฌติฯ

เอกสฺส กมฺมสฺส โอกาโส โหติฯ ตสฺมา ตโต นิพฺพตฺต ภวโต จุตสฺส อนฺตรา ขณมตฺตํปิ อฏฺฐตฺวา ลทฺโธกาเสน เอเกน กมฺเมน ปุน ภวนฺตราทิ ปฏิสนฺธาน วเสน อภินิพฺพตฺติ ปฏิสนฺธิกิจฺจํฯ ตถา นิพฺพตฺตสฺส อุปปตฺติภวสนฺตานสฺส ยาว ตํ กมฺมํ นขิยฺยติฯ ตาว อวิจฺเฉท ปวตฺติปจฺจยงฺคภาเวน ปวตฺติ ภวงฺคกิจฺจํฯ ตสฺส หิ ตถา ปวตฺติยา สติ อายุปพนฺธาจ อุสฺมา ปพนฺธาจ ปวตฺตนฺติเยวาติ เอเต ตโย ธมฺมา อิมํ กายํ อภิชฺชมานํ รกฺขนฺตีติฯ ยถาห –

อายุ อุสฺมาจ วิญฺญาณํ, ยทา กายํ ชหนฺติ มํ;

อปวิทฺโธ ตทา เสติ, นิรตฺถํว กลิงฺครนฺติฯ

อาวชฺชนํ จิตฺตสนฺตานสฺส อาวฏฺฏนํ, ตํวา อาวชฺเชติ อาวฏฺเฏติ, อาวฏฺฏติวา ตํ เอตฺถ เอเตนาติวา อาวชฺชนํฯ ภวงฺค วีถิโต โอกฺกมิตฺวา อารมฺมณนฺตราภิมุขํ ปวตฺตตีติ อตฺโถฯ อาวชฺเชติวา อารมฺมณนฺตเร อาโภคํ กโรตีติ อาวชฺชนํฯ ทสฺสนาทีนิ ปากฏานิฯ โวฏฺฐพฺพนนฺติ วิสุํ อวจฺฉินฺทิตฺวา ถปนํ อิทํ นีลนฺติวา ปีตกนฺติวา สุภนฺติวาอสุภนฺติวา อสงฺกรโตถปนํ นิยมนนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ชวนนฺติวา ชโวติวา เวโคติวา อตฺถโต เอกํฯ อสนินิปาโต วิย เวคสหิตสฺส เอเกกสฺส ปิตฺตสฺส ปวตฺติ ชวนกิจฺจํฯ

[89] ยํปน วิภาวนิยํ

‘‘อารมฺมเณ ตํตํกิจฺจสาธนวเสน อเนกกฺขตฺตุํ เอกกฺขตฺตุํวา ชวมานสฺส วิย ปวตฺติ ชวนกิจฺจ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

น หิ ชวมานสฺส จิตฺตสฺส เอกวารมตฺเตน นิวตฺตินาม อตฺถิฯ มคฺคาติญฺญาชวนานิปิ หิ เอกาวชฺชนปริกมฺมจิตฺตโต ปฏฺฐาย เอกเวเคน ปวตฺตชวมานจิตฺตสนฺตานปติตานิ เอว โหนฺติฯ น ปน ตานิ วิสุํ สิทฺเธน ชเวน ชวนฺตีติฯ

[90] ตตฺถ จ

ชวมานสฺส วิย ปวตฺตีติ เอเตน วิสุํ วิสุํ อุปฺปชฺชิตฺวา นิรุทฺธา นํ ขณิกธมฺมานํ สีฆคมนสงฺขาโต ชโวนาม วิสุํ นตฺถิฯ พหุกฺขตฺตุํ ปวตฺติวเสน ปน สีฆคจฺฉนฺตปุริส สทิสตฺตา เอว ชวนนฺติ วุจฺจตีติ ทสฺสิตํ โหติฯ ตํปิ น สุนฺทรํฯ

อสนินิปาโต วิย เวคสหิตสฺส เอเกกสฺส จิตฺตสฺส ปวตฺติชวนกิจฺจนฺติ หิ เหฏฺฐา วุตฺตํฯ ภวงฺคจิตฺตญฺหิ ทีฆํ อทฺธานํ ปูเรตฺวา ปวตฺตํปิ นทิโสเต วุยฺหมานํ สุกฺขปณฺณํ วิย เวครหิตํ โหติฯ ชวนจิตฺตํ ปน เอกเมกํปิ สมานํ อินฺเทน วิสฺสฏฺฐ วชิรํ วิย เวคสหิตเมว ปวตฺตตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ตํ อารมฺมณํ เอตสฺสาติ ตทารมฺมณํฯ ยํ ชวเนน คหิตํ, ตเทวสฺส อารมฺมณนฺติ วุตฺตํ โหติฯ ยํ ชวเนน คหิตารมฺมณํ, ตสฺเสว คหิตตฺตา ตทารมฺมณํ นามาติ หิ วุตฺตํฯ ตสฺสวา ชวนสฺส อารมฺมณํ อสฺส อารมฺมณนฺติ ตทารมฺมณํฯ อิธ ปน ตทารมฺมณภาโว อธิปฺเปโตฯ นิพฺพตฺตมานภวโต วจนํ มุจฺจนํ ปริคฬนํ จุติฯ อิทานิ ตานิ กิจฺจานิ อนิยมโต น ปวตฺตนฺติฯ ฐานนิยเมเนว ปวตฺตนฺตีติ ทสฺเสตุํ ฐานเภโท วุตฺโตฯ ติฏฺฐติ ปวตฺตติ ตํตํ กิจฺจวนฺตํ จิตฺตํ เอตฺถาติ ฐานํฯ โอกาโสฯ ตํตํ อนฺตรากาโลติ วุตฺตํ โหติฯ กาโลปิ หิ กาลวนฺตานํ ปวตฺติวิสยตฺตา ฐานนฺติ วุจฺจติฯ ปฏิสนฺธิยา ฐานํ ปฏิสนฺธิฏฺฐานํฯ ปฏิสนฺธกาโล ปฏิสนฺธิกฺขโณติ วุตฺตํ โหติฯ เอวํ เสเสสุปิฯ

[91] วิภาวนิยํ ปน

‘‘ปฏิสนฺธิยา ฐานํ ปฏิสนฺธิฏฺฐานนฺติ วตฺวา กามํ ปฏิสนฺธิวินิ มุตฺตํ ฐานํนาม นตฺถิฯ สุขคฺคหณตฺถํ ปน สิลา ปุตฺตกสฺส สรีรนฺติอาทีสุ วิย อเภเทปิ เภทปริกปฺปนาติ ทฏฺฐพฺพ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํ น คเหตพฺพํฯ

กาโล หิ นาม สภาวโต อวิชฺชมาโนปิ จิตฺตสฺส วิสุํ อารมฺมณภูโต เอโก ปญฺญตฺติธมฺโมฯ ตถา หิ อฏฺฐกถายํ อิเมสํ อฏฺฐนฺนํ มหาวิปากจิตฺตานํ วิปจฺจนฏฺฐานํ เวทิตพฺพํฯ

เอตานิ หิ จตูสุ ฐาเนสุ วิปจฺจนฺติฯ ปฏิสนฺธิยํ ภวงฺเค จุติยํ ตทารมฺมเณติ วตฺวา ตํ วิตฺถาเรนฺเตน ปฏิสนฺธิคฺคหณกาเล ปฏิสนฺธิหุตฺวา วิปจฺจนฺติฯ อสงฺเขฺยยฺยํปิ อายุ กาลํ ภวงฺคํ หุตฺวา มรณ กาเล จุติ หุตฺวาติ กาโลว วุตฺโตติฯ อิตรถา กิจฺจานิ วิย ฐานานิปิ จุทฺทสวิธานิเอว วตฺตพฺพานิ สิยุนฺติฯ ฐานานํ วิตฺถารเภโท ปน อุปริ ทฺวีสุ ปวตฺติสงฺคเหสุ จิตฺตปวตฺติวิธานานุสาเรน เวทิตพฺโพติฯ ยสฺมา โอมกํ ทฺวิเหตุกกุสลํ สยํ โส มนสฺสยุตฺตํปิ สมานํ อติทุพฺพลตฺตา โสมนสฺส ปฏิสนฺธิํ ทาตุํ นสกฺโกติฯ ตสฺมา โสมนสฺสสนฺตีรณํ ปฏิสนฺธิฏฺฐานํ นคจฺฉตีติ วุตฺตํ ทฺเวอุเปกฺขาสหคตสนฺตีรณานิเจวาติฯ ตถา หิ ปฏฺฐาเน ปีติสหคตตฺติเก ปฏิจฺจวาเร เหตุปจฺจนิเก ตํ ปฏิ สนฺธิฏฺฐาเนน อุทฺธฏนฺติฯ มโนทฺวาราวชฺชนํ ปริตฺตารมฺมเณวา อวิภูตา รมฺมเณวา ทฺวตฺติกฺขตฺตุํ ปวตฺตมานํปิ วิปาก สนฺตานโต ลทฺธปจฺจยภาเวน ทุพฺพลตฺตา ชวนเวครหิตเมว โหตีติ วุตฺตํ อาวชฺชน ทฺวย วชฺชิตานีติฯ

[92] วิภาวนิยํ ปน

‘‘อารมฺมณรสานุภวนา ภาวโต’’ติ การณํ วุตฺตํฯ ตํ อ การณํฯ

น หิ อารมฺมณ รสานุภวนํ ชวนกิจฺจ สิทฺธิยา ชวนนาม ลาภสฺสจ การณํ โหติฯ ตํ ปน ชวนกิจฺจสิทฺธิยา ผลเม วโหตีติฯ ยสฺมา ปน ผลจิตฺตํ อาเสวนภาวรหิตํปิ มคฺค เจตนาย มหานุภาวตฺตา ปริกมฺมภาวนาพเลน จ ปวตฺตตฺตา อารมฺมเณ เวคสหิตเมว ปตตีติ ตสฺสชวเนสุ คหณํกตํฯ

[93] วิภาวนิยํ ปน

มคฺคาภิญฺญาชวนานํ เอกวารเมว ปวตฺตตฺตา ชวนกิจฺจํ น สมฺปชฺชตีติ อธิปฺปาเยน ‘‘เอกจิตฺตกฺขณิกํปิ โลกุตฺตร มคฺคาทิตํ ตํสภาววนฺตตาย ชวนกิจฺจํ นามา’’ติ วตฺวา สพฺพญฺญุตญฺญาโณปมาย ตมตฺถํ วิภาเวติฯ ตํ น ยุชฺชติเยวฯ

อิทานิ สมานกิจฺจคณนานิ จิตฺตานิ สงฺคเหตฺวา ทสฺเสตุํ เตสุ ปนาติอาทิมาหฯ ปฏิสนฺธาทโย นาม จิตฺตุปฺปาทาติ สมฺพนฺโธฯ

[94] วิภาวนิยํ ปน

นามกิจฺจเภเทนาติปิ โยเชติฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

นามเภทสฺส วิสุํ วตฺตพฺพาภาวโตติฯ เอกกิจฺจฏฺฐาน ทฺวิกิจฺจฏฺฐาน ติกิจฺจฏฺฐาน จตุกิจฺจฏฺฐาน ปญฺจกิจฺจฏฺฐานานิ จิตฺตานิ ยถากฺกมํ อฏฺฐสฏฺฐิจ ตถา ทฺเวจ นวจ อฏฺฐจ ทฺเวจ นิทฺทิเสติ โยชนาฯ

[133] จกฺขาทีนํ ทฺวารานํ เภเทน จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโห ทฺวารสงฺคโหฯ

[95] วิภาวนิยํ ปน

‘‘ทฺวารานญฺจ ทฺวารปวตฺตจิตฺตานญฺจ ปริจฺเฉทวเสน สงฺคโห ทฺวารสงฺคโห’’ติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

ทฺเว ชนา อรนฺติ คจฺฉนฺติ เอเตนาติ ทฺวารํฯ นครสฺส อนฺโต ชนา พหิชนาจ เยน ฉิทฺทมคฺเคน นิกฺขมนฺติ ปวิสนฺติจ, ตสฺเสตํ นามํฯ ทฺเว ชนา อรนฺติ คจฺฉนฺติ เอตฺถาติ ทฺวารนฺติปี วทนฺติฯ อปิจ, ทุวิธํ ทฺวารํ อากาสทฺวารํ มณฺฑทฺวารนฺติฯ ตตฺถ อากาสทฺวารํนาม ยถาวุตฺโต ฉิทฺทมคฺโคฯ มณฺฑทฺวารํนาม อาทาส ปฏฺฏมโย อาโลกมคฺโคฯ ตํ ปน ปุญฺญวนฺตานํ เคเหสุ โยชียติฯ ยถา จ เตสุ, ตถา สตฺตานํ สรีเรสุปิ ทฺเวเอว โหนฺติฯ นวทฺวาโร มหาวโณติ หิ ฉิทฺททฺวารํ วุตฺตํฯ นวนวุติโลมกูปสหสฺสา นิปิ ฉิทฺททฺวารานิเอวฯ อิธ ปน อาทาสปฏฺฏสทิสํ มณฺฑทฺวารํ อธิปฺเปตํฯ ตํปิ หิ อารมฺมณิกธมฺมานํ อารมฺมณธมฺมานญฺจ นิคฺคมน ปวิสน มุขปถภาวโต ทฺวารสทิสตฺตา ทฺวารนฺติ วุจฺจตีติฯ ตํ ปน รูปมณฺฑ ทฺวารํ อรูปมณฺฑทฺวารนฺติ ทุวิธํฯ รูปมณฺฑทฺวารํปิ กมฺมวิเสสมหาภูต วิเสสสิทฺเธน มณฺฑภาววิเสเสน ปญฺจวิธนฺติ ทสฺเสตุํ จกฺขุทฺวารนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ จกฺขุเมวจกฺขุทฺวารนฺติ ยสฺมิํ จกฺขุมฺหิ จนฺท มณฺฑลาทีนิ รูป นิมิตฺตานิ ปญฺญายนฺติฯ อาวชฺชนาทีนิจ ยมฺหิ ปญฺญาตานิ ตานิ นิมิตฺตานิ คณฺหนฺติฯ

ตสฺมา ตเทว จกฺขุ เตสํ ทฺวินฺนํ วิสยวิส ยิภาวุปคมนสฺส มุขปถภูตตฺตา จกฺขุทฺวารํนามาติ อตฺโถฯ อถวา, เยน จกฺขุมณฺเฑน พหิทฺธา จนฺทมณฺฑลาทีนิ รูปานิ อนฺโต อาวชฺชนาทีนํ วิสยภาวํ อุปคจฺฉนฺติฯ เยนจ อนฺโต อาวชฺชนาทีนิ พหิทฺธา เตสํ รูปานํ วิสยิภาวํ อุปคจฺฉนฺติฯ ตเมว ยถาวุตฺต การเณน จกฺขุทฺวารํ นามาติ อตฺโถฯ เอวํ เสเสสุปิฯ

[96] ฏีกาสุ ปน

‘‘อาวชฺชนาทีนํ อรูปธมฺมานํ ปวตฺติมุขภาวโต ทฺวารสทิสตฺตา ทฺวารานี’’ติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

รูปาทีนํ อารมฺมณานํปิ ปวตฺติมุขภูตตฺตาฯ วกฺขติ หิ ฉพฺพิธา วิสยปวตฺติโยติฯ เอตฺถจ วิสยานํ รูปาทีนํ อารมฺมณานํ ทฺวาเรสุ อาปาตา คมน สงฺขาตา ปวตฺติโย วิสยปวตฺติโยติ วุจฺจนฺตีติฯ ตตฺถ จกฺขุเมว จกฺขุทฺวารนฺติ เอเตน จกฺขุสฺส ทฺวารํ จกฺขุทฺวารนฺติ อตฺถํ นิวตฺเตติฯ ตถา โสตาทโย โสต ทฺวาราทีนีติ เอเตน โสต เมว โสตทฺวารํฯลฯ มโนเอว มโนทฺวารํฯ น มนานํ ทฺวารํ มโนทฺวารนฺติ อิมมตฺถํ อติทิสฺสติฯ ตสฺส ปน มนสฺส พหุวิธตฺตา อิธ อธิปฺเปตํ มนํ ทสฺเสนฺโต มโนทฺวารํ ปน ภวงฺคนฺติ ปวุจฺจตีติ วุตฺตํฯ

[97] วิภาวนิยํ ปน

‘‘อาวชฺชนาทีนํ มนานํ ทฺวารนฺติ มโนทฺวาร’’นฺติปิ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

การณํ วุตฺตเมวฯ ตตฺถ สพฺพํ เอกูนนวุติวิธํปิ จิตฺตํ มโนทฺวาร เมวนาม โหติฯ อิธ ปน อุปปตฺติทฺวารเมว อธิปฺเปตนฺติ กตฺวา ภวงฺคนฺติ ปวุจฺจตีติ วุตฺตํฯ ปฏิสนฺธิโต ปฏฺฐาย ยาวตายุกํ นทิโสตมิว ปวตฺตมานํ เอกูนวีสติวิธํ ภวงฺคจิตฺตเมว อิธ มโนทฺวารนฺติ วุจฺจติ, กถียตีติ อตฺโถฯ

[98] วิภาวนิยํ ปน

ยถา คามสฺส ทฺวารํนาม คามานนฺตรเมว โหติฯ เอวํ อาวชฺชนาทีนํ มนานํ ปวตฺติมุขฏฺเฐน ทฺวารํนาม อาวชฺชนานนฺตรํ ภวงฺคเมว สิยาฯ น ตโต ปุริมานิ ภวงฺคานีติ อธิปฺปาเยน ยํ วุตฺตํ ‘‘ภวงฺคนฺติ อาวชฺชานานนฺตรํ ภวงฺค’’นฺติฯ ตํ น คเหตพฺพํฯ

เอวญฺหิ สติ เยสุ จกฺขุปสาทาทีสุ รูปาทีนิ อาปาตํ นาคจฺฉนฺติฯ ตานิปิ อาวชฺชนาทีนํ วีถิจิตฺตานํ ปวตฺติมุขานิ เอว น โหนฺตีติ กตฺวา ทฺวารานินาม นสิยุํฯ น จ ตถา สกฺกา วตฺตุํฯ ปาฬิยเมว เตสํ ทฺวารรูปภาวสฺส วุตฺตตฺตาฯ อิธจ วกฺขติ ปสาทวิญฺญตฺติสงฺขาตํ สตฺตวิธํปิ ทฺวารรูปํนามาติฯ

[99] ยญฺจ ตตฺถ

สาวชฺชนํ ภวงฺคนฺตุ, มโนทฺวารนฺติ วุจฺจตีติ –

สาธกวจนํ อาหฏํ; ตํปิ อิธ นยุชฺชติเยวฯ

ตญฺหิ อาวชฺชนํปิ มโนทฺวารปกฺขิกํ กตฺวา ทีเปตีติฯ ยตฺถ ปน จกฺขุญฺจ ปฏิจฺจ รูเปจ อุปฺปชฺชติ จกฺขุวิญฺญาณํฯ โสตญฺจฯ ลฯ มนญฺจ ปฏิจฺจ ธมฺเมจ อุปฺปชฺชติ มโนวิญฺญาณนฺติ วุตฺตํฯ ตตฺเถว ตํ ยุตฺตํฯ ตตฺถ หิ จกฺขุวิญฺญาณุปฺปตฺติยา จตูสุ ปจฺจเยสุ จกฺขุรูปานิ เอว สรูปโต วุตฺตานีติ อิตเร อาวชฺชนญฺจ สมฺปยุตฺตกฺขนฺธา จาติ ทฺเว ปจฺจยา จสทฺเทน คหิตา, เอวํ โสตวิญฺญาณาทีสุปิฯ มโนวิญฺญาเณ ปน มนญฺจาติ เอตฺถ ภวงฺคจิตฺเตน สห อาวชฺชนํ คเหตฺวา จสทฺเทน สมฺปยุตฺตกฺขนฺธา คหิตาฯ เอวญฺหิ สติ จตฺตา โรปจฺจยา โหนฺตีติฯ วุตฺตญฺเหตํ ธาตุวิภงฺคฏฺฐกถายํ ปฏิจฺจาติ นาม อาคตฏฺฐาเน อาวชฺชนํ วิสุํ นกาตพฺพํฯ ภวงฺคนิสฺสิตกเมว กาตพฺพนฺติฯ ตสฺมา อิธ มโนติ สหาวชฺชนกํ ภวงฺคํฯ มโน วิญฺญาณนฺติ ชวนมโนวิญฺญาณนฺติฯ เอตฺถจ ปฏิจฺจาตินาม อาคตฏฺฐาเนติ เอเตน อญฺญตฺถ ปน อาวชฺชนํ ทฺวารปกฺขิกํ นกาตพฺพนฺติ สิทฺธํ โหติฯ ปฏิจฺจาติ อาคตตฺตาเยวจ ภวงฺคํปิ อาวชฺชนา นนฺตรํ ภวงฺคทฺวยเมว อิมิสฺสํ ปาฬิยํ คเหตพฺพํฯ สนฺนิหิตปจฺจยานํ เอว ตตฺถ อธิปฺเปตตฺตาติฯ อิธ ปน ทฺวารภาวา รหสฺส สพฺพสฺส อุปปตฺติธมฺมสฺส ปริคฺคหิตตฺตา สพฺพํ ภวงฺคํ อธิปฺเปตํฯ น หิ กิญฺจิ ภวงฺคํ นาม อตฺถิฯ ยํ มโนทฺวารภาวารหํ น สิยาติ นิฏฺฐเมตฺถ คนฺตพฺพนฺติฯ ตตฺถาติ นิทฺธารเณ ภุมฺมํ, เตสุ ฉสุ ทฺวาเรสุ จกฺขุ ทฺวาเรติ สมฺพนฺโธฯ ยถารหนฺติ อารมฺมณภูมิปุคฺคลมนสิการา ทีนํ อนุรูปวเสนฯ

สพฺพถาปีติ วิสุํ วิสุํ ฉจตฺตาลีส เภทสงฺขาเตน สพฺพปกาเรนปิ อคหิต คหณ วเสน, จตุปญฺญา สาติ สมฺพนฺโธฯ สพฺพถาปีติวา อาวชฺชนาทิ ตทารมฺมณ ปริโย สานวเสน อเนกกิจฺจเภทยุตฺเตน สพฺพปกาเรนปิ, กามาวจราเนวาติ สมฺพนฺโธฯ ยานิ อาวชฺชนาทีนิ กิจฺจานิ ทฺวารวิการํ ปฏิจฺจ ปวตฺตนฺติ, ตํ กิจฺจวนฺตานิเอว ทฺวาเร นิยุตฺตานีติ อตฺเถน ทฺวาริกานินาม โหนฺติฯ ปฏิสนฺธิ ภวงฺค จุติ กิจฺจานิปน ทฺวารวิกาเรน วินา เกวลํ กมฺมวเสเนว สิชฺฌนฺติฯ ตสฺมา ตํกิจฺจวนฺตานิ ทฺวาริกานินาม นโหนฺตีติ วุตฺตํ เอกูนฯลฯ ทฺวารวิมุตฺตานีติ เอตฺถ จ ทฺวารวิกาโรนาม อตฺตนิ อารมฺมณานํ อาปาตาคมนวเสน ภวงฺคสฺส จลนํ, จกฺขาทีนญฺจ อตฺตนิ วิญฺญาณุปฺปาทน สตฺติวิเสส โยโค ทฏฺฐพฺโพฯ

[100] วิภาวนิยํ ปน

‘‘จกฺขาทิทฺวาเรสุ อปวตฺตนโต มโนทฺวารสงฺขาต ภวงฺคโต อารมฺมณนฺตรคหณวเสน อปวตฺติโตจ ทฺวารวิมุตฺตานี’’ติ วุตฺตํ, ตํ อฏฺฐกถายปิ สห นสเมติฯ

ปฏิสนฺธิ ภวงฺค จุติ วเสนาติ หิ วุตฺตํฯ เอเตน หิ กิจฺจสีเสเนว จิตฺตานํ ทฺวาริก ทฺวารวิมุตฺตภาโค เถเรน ทสฺสิโตฯ เตเนว หิ เหฏฺฐาปิ ปญฺจทฺวาราวชฺชนฯลฯ ตทารมฺมณวเสนาติอาทินา กิจฺจสีเสเนว จิตฺตานํ จกฺขุทฺวาริกาทิภาโว วุตฺโตติฯ นนุ จกฺขาทิทฺวาเรสุ อปวตฺตนโตติ อิมินา เอตทตฺโถว วุตฺโตติ เจฯ นฯ อธิปฺเปตตฺถวิรหสฺส อปสงฺค นิวตฺตกสฺสจ สํวณฺณนา วากฺยสฺส ปโยชนาภาวโตติฯ ฉทฺวาริกานิเจว สนฺตีรณ ตทารมฺมณกิจฺจานํ วเสน ทฺวารวิมุตฺตานิจ ปฏิสนฺธาทิกิจฺจานํ วเสนาติ อธิปฺปาโยฯ ปญฺจทฺวาริกานิจ ฉทฺวาริกานิจ ปญฺจฉทฺวาริกานิฯ กทาจิ ฉทฺวาริกานิเจว ตานิ กทาจิ ทฺวารวิมุตฺตานิจาติ ฉทฺวาริกวิมุตฺตานิฯ ทฺวารสทฺโท เจตฺถอธิการวเสน โยชียติฯ

[101] วิภาวนิยํ ปน

‘‘ฉทฺวาริกานิจ ฉทฺวาริกวิมุตฺตานิจา’’ติปิ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

เหฏฺฐา จุณฺณิยวากฺเย ตถา อสุตตฺตาติฯ เอกทฺวาริกจิตฺตานิฯ ลฯ สพฺพถา ทฺวารวิมุตฺตานิจ ยถากฺกมํ ฉตฺติํสติฯลฯ นวธา เจติ ปญฺจธา ปริทีปเยติ โยชนาฯ

[134] รูปาทีนํ อารมฺมณานํ เภเทน จิตฺตเจตสิกานํ สงฺคโห อารมฺมณสงฺคโหฯ

[102] ฏีกาสุ ปน

‘‘อารมฺมณานํ สรูปโต วิภาคโต ตํวิสยจิตฺตโต จ สงฺคโห อารมฺมณสงฺคโห’’ติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

อยญฺหิ จิตฺตเจตสิกานํ เอว สงฺคโหฯ น อารมฺมณานนฺติฯ รูปาทีนํ วจนตฺโถ อุปริ อาคมิสฺสติฯ ทุพฺพลปุริเสน ทณฺฑาทิวิย จิตฺตเจตสิเกหิ อาลมฺพียติ อมุญฺจมาเนหิ คณฺหียตีติ อาลมฺพณํฯ อารมฺมณสทฺเท ปน สติ จิตฺตเจตสิกานิ อาคนฺตฺวา เอตฺถ รมนฺตีติ อารมฺมณํฯ

[103] ยํปน วิภาวนิยํ

‘‘ทุพฺพลปุริเสน ทณฺฑาทิวิย จิตฺตเจตสิเกหิ อาลมฺพียติฯ ตานิวา อาคนฺตฺวา เอตฺถ รมนฺตีติ อาลมฺพณ’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

วิสุํ สิทฺธานิ หิ เอตานิ ปทานีติฯ รูปเมวาติ วณฺณายตนเมวฯ ปญฺจารมฺมณวิมุตฺตํ ยํกิญฺจิ ธมฺมชาตํ วิชฺชมานํปิอวิชฺชมานํปิ ภูตํปิ อภูตํปิ ธมฺมารมฺมณเมวฯ ตํ ปน สภาค โกฏฺฐาสโต สงฺคยฺหมานํ ฉพฺพิธํ โหตีติ วุตฺตํ ธมฺมารมฺมณํ ปนฯลฯ ฉธา สงฺคยฺหตีติฯ ตตฺถาติ เตสุ รูปาทีสุ ฉสุฯ จกฺขุทฺวาเร ฆฏฺฏยมาน รูปานุสาเรเนว อุปฺปนฺนานิ จกฺขุทฺวาริกจิตฺตานิ อญฺญานิ อารมฺมณานิ อาลมฺพิตุํ นลภนฺติฯ รูปานิปิ ฆฏฺฏนรหิตานิ อตีตานาคตานิ อาลมฺพิตุํ นลภนฺตีติ วุตฺตํ จกฺขุทฺวาริกจิตฺตานํ สพฺเพสํปิ รูปเมว อารมฺมณํฯ ตญฺห ปจฺจุปฺปนฺนนฺติฯ โสตทฺวาริกา ทีสุปิ เอเสวนโยฯ ตตฺถ ตํ ตํ การณํ ปฏิจฺจ อุปฺปนฺนํ ปจฺจุปฺปนฺนํฯ วตฺตมานนฺติ อตฺโถฯ ฉพฺพิธํปีติ รูปาทิวเสน ฉพฺพิธํปิฯ

อติกฺกนฺตภาวํ อิตํ คตํ ปวตฺตนฺติ อตีตํฯ อาคจฺฉติ อาคจฺฉิตฺถาติ อาคตํฯ ปจฺจุปฺปนฺนํ, อตีตญฺจฯ น อาคตนฺติ อนาคตํฯ อุปฺปาทชาติกา สงฺขตธมฺมาเอว ตีสุ กาเลสุ อนุปตนฺติฯ ตสฺมา อุปฺปาทรหิตา อสงฺขตภูตา นิพฺพานปญฺญตฺติโย กาลวิมุตฺตํนามาติ เวทิตพฺพาฯ

[104] วิภาวนิยํ ปน

‘‘วินาสาภาวโต อตีตาทิกาลวเสน นวตฺตพฺพตฺตา นิพฺพานํ ปญฺญตฺติจ กาลวิมุตฺตํนามา’’ติ วุตฺตํฯ ตํ วิจาเรตพฺพํฯ

สพฺเพปิ หิ สงฺขตธมฺมา อนาคตภาว ปุพฺพกาเอว โหนฺติฯ ตสฺมา เต ยทา ปจฺจยสามคฺคิํ ลภิตฺวา อุปฺปชฺชิสฺสนฺตีติ วตฺตพฺพปกฺเข ติฏฺฐนฺติ, ตทา อนาคตานามฯ ยทา ปจฺจยสามคฺคิํ ลภิตฺวา อุปฺปนฺนา, ยทา ปจฺจุปฺปนฺนานามฯ ยทา นิรุทฺธา, ตทา อตีตานามฯ เอวํ อุปฺปาทชาติกานญฺเญว อุปฺปาทมูลิกา เตกาลิกตา สิทฺธาฯ อุปฺปาทรหิตานํ ปน อนาคตาวตฺถาปิ นตฺถิฯ กุโต ปจฺจุปฺปนฺนาตีตา วตฺถาติฯ ตสฺมา นิพฺพานปญฺญตฺตีนํ กาลตฺตย วิมุตฺตตา โหตีติฯ วินาสาภาวโตติ อิทํ ปน อตีตกาลวิมุตฺติยาเอว การณนฺติ น เตน ตาสํ อิตรกาลวิมุตฺติํ สาเธตีติ ทฏฺฐพฺพํฯ ยถารหวิภาโค ปน อิเธว เตสูติอาทินา ปจฺฉา อาคมิสฺสติฯ ทฺวารวิมุตฺตานญฺจ ฉพฺพิธํปิ อารมฺมณํ โหตีติ สมฺพนฺโธฯ ยถา ปน อาวชฺชนาทีนํ ฉทฺวาริกจิตฺตานํ อารมฺมณํ ภวนฺตเรปิ อิมสฺมิํ ภเวปิ ปุริมภาเค เกนจิ ทฺวาเรน คหิตํปิ อคหิตํปิ โหติฯ น ตถา อิเมสนฺติ ทสฺเสตุํ ภวนฺตเร ฉทฺวารคหิตนฺติ วุตฺตํฯ ภววิเสสญฺหิ ปตฺเถตฺวา กมฺมํ กตฺวา ตตฺถ นิพฺพตฺตานํ อารมฺมณํ ภวนฺตเรปิ เกนจิ ทฺวาเรน คหิตํปิ โหติ เยวาติฯ

[105] วิภาวนิยํ ปน

‘‘ตํ ปน เนสํ อารมฺมณํ น อาวชฺชนสฺส วิย เกนจิ อคหิตเมว โคจรภาวํ คจฺฉตีติ ทสฺเสตุํ ฉทฺวาร คหิตนฺติ วุตฺต’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํ น ยุชฺชติฯ

ปญฺจทฺวารา วชฺชนสฺสปิ หิ อารมฺมณํ ปุพฺเพ เกนจิ ทฺวารนฺตเรน คหิตํปิ อคหิตํปิ โหติเยวฯ

ตถา หิ อิทํ นาม ลภิสฺสามิ ภุญฺชิสฺสามิ ปสฺสิสฺสามีติ ปุพฺเพ คหิตํ ปจฺฉา อาวชฺชนสฺส อารมฺมณํ น น โหตีติฯ นจ เอกาวชฺชนวีถิยํ ปุพฺเพ เกนจิ จิตฺเตน อคหิตภาโว อิธ ปมาณนฺติฯ ยถา จ ปญฺจทฺวาริกจิตฺตานํ อารมฺมณํ เอกนฺตปจฺจุปฺปนฺนเมว โหติฯ ยถา จ มโนทฺวาริกจิตฺตานํ อารมฺมณํ เตกาลิกํวา กาลวิมุตฺตสา มญฺญํวา โหติฯ น ตถา อิเมสนฺติ ทสฺเสตุํ ปจฺจุปฺปนฺนมตีตํ ปญฺญตฺติภูตํวาติ วุตฺตํฯ ยถา จ ฉทฺวาริกจิตฺตานํ อารมฺมณํ อาคมสิทฺธโวหารยุตฺตํปิ ตพฺโพหารวินิมุตฺตํปิ โหติฯ น ตถา อิเมสนฺติ ทสฺเสตุํ กมฺม กมฺม นิมิตฺต คตินิมิตฺต สมฺมตนฺติ วุตฺตํฯ

[106] วิภาวนิยํ ปน

‘‘นาปิ เนสํ อารมฺมณํ มรณาสนฺนโต ปุริมภาคชวนานํ วิย กมฺมกมฺมนิมิตฺตาทิวเสน อาคมสิทฺธโวหารวินิมุตฺตนฺติ ทสฺเสตุํ กมฺมฯลฯ สมฺมตนฺติ อาหา’’ติ วุตฺตํฯ ตํปิ น สุนฺทรํฯ

มรณา สนฺนโต ปุริมภาเคปิ หิ สตฺตา อตฺตนา กตกมฺมํวา เจติยาทีนิ กมฺม, ปกรณานิวา อารมฺมณํ กโรนฺติเยวฯ ตทาปิ หิ กมฺมํ กมฺมเมว, กมฺมุปกรณานิจ กมฺมนิมิตฺตานิเยวฯ กมฺม สิทฺธิยานิมิตฺตํ การณํ กมฺมนิมิตฺตนฺติ กตฺวาฯ กมฺมสฺส นิมิตฺตํ อารมฺมณํ กมฺมนิมิตฺตนฺติปิ วทนฺติฯ อชาตสตฺตุราชา วิยจ สุปินทสฺสนาทิวเสน คตินิมิตฺตานิปิ อารมฺมณํ กโรนฺติเยวฯ ราชา หิ ทฺวีสุ ภเวสุ ปิตรํ มาเรติฯ มาริตกาลโตจ ปฏฺฐาย ตสฺส นิทฺทายนฺตสฺส คตินิมิตฺตานิ อุปฏฺฐหนฺตีติฯ ตตฺถ ยถาสมฺภวนฺติ ตํ ตํ ปฏิสนฺธาทีนํ ฉทฺวารคหิตาทิวเสน สมฺภวนฺตสฺส อารมฺมณสฺส อนุรูปโตฯ ยถาสมฺภววิภาโค ปน อุปริ มรณุปฺปตฺติยํ อาคมิสฺสติฯ เยภุยฺเยนาติ พาหุลฺเลนฯ ภวนฺตเรติ อตีตานนฺตรภเว ตตฺถจ มรณาสนฺนกาเลฯ ฉทฺวาร คหิตนฺติ ฉหิ ทฺวาเรหิ มรณาสนฺนชวเนหิ คหิตํฯ เอตฺถ จ เยภุยฺเยนาติ เอเตน ภวนฺตเร ฉทฺวารคหิตนฺติ อิมสฺส วิธานสฺส อเนกํสภาวํ วิเสเสติฯ กสฺมาฯ อคหิตสฺสปิ สมฺภวโตฯ

ยญฺหิ อสญฺญิภวโต จุตานํ กมฺม กมฺมนิมิตฺต คตินิมิตฺต สมฺมตํ อรูปภวโต จุตานญฺจ คตินิมิตฺตสมฺมตํ กามปฏิสนฺธิ ภวงฺคจุตีนํ อารมฺมณํฯ ตํ ภวนฺตเร เกนจิ ทฺวาเรน อคหิต เมว โหตีติฯ เอตฺถจ ยสฺมา ปฏฺฐาเน อรูปภเว ทุวิโธปิ ปุเรชาตปจฺจโย ปฏิสิทฺโธฯ อฏฺฐกถาสุจ ตโต จุตานํ กามปฏิสนฺธิยา ปจฺจุปฺปนฺนคตินิมิตฺตารมฺมณตาปิ วุตฺตาฯ คตินิมิตฺตญฺจ นาม รูปารมฺมณเมว ทีเปนฺติฯ ตสฺมา เตสํ กามปฏิสนฺธิยาปิ คตินิมิตฺตสมฺมตํ ภวนฺตเร เกนจิ ทฺวาเรน อคหิตเมว โหตีติ เวทิตพฺพํฯ อปิจ, มรณาสนฺนกาเล กมฺมพเลน กมฺมาทีนํ อุปฏฺฐานํนาม เยภุยฺเยน สํมุฬฺหมรเณน มรนฺตานเมว โหติฯ อิตเรสํ ปน ปเรสํ ปโยคพเลนปิ อตฺตนา ปกติยา สุฏฺฐุ อาเสวิตานํ อนุสฺสรณพเลนปิ ธมฺมิกอุปาสกาทีนํ วิย เทวโลกโต อาคนฺตฺวา คณฺหนฺตานํ เทวานํ อานุภาเวนปิ โหติเยวฯ นิรยปาลาปิ นิรยโต อาคนฺตฺวา คณฺหนฺติเยวฯ เรวติวิมานญฺเจตฺถ วตฺตพฺพํฯ ตญฺหิ ทฺเว นิรยปาลา คเหตฺวา ปถมํ ตาวติํสาภวนํ เนตฺวา ปจฺฉา นิรยํ นยิํสุฯ เต หิ ยกฺข ชาติกตฺตา เวสฺสวณปริสาวิย ตาวติํสา ภวนํปิ คนฺตุํ สกฺโกนฺติเยวฯ ยมสฺส ทูตา ทฺเว ยกฺขาติ หิ ปาฬิยํ วุตฺตํฯ เวสฺสวณทูตา อิธ ยมสฺส ทูตาติ วุตฺตาติปิ วทนฺติฯ ตสฺมา เย กสิณาสุภาทีนิ สมถนิมิตฺตานิ สุฏฺฐุ อาเสวิตฺวา อุปจารชฺฌาเน ฐตฺวา ตาเนว นิมิตฺตานิ คเหตฺวา มรนฺติฯ เตสํปิ กามปฏิสนฺธิยา อารมฺมณํ ภวนฺตเร เกนจิ ทฺวาเรน อคหิตเมว สิยาฯ อุปจารชฺฌานพเลเนว พฺรหฺมโลกโต อิธอุปฺปชฺชนฺตานํปิ เอเสวนโยติฯ

ยํปน วิภาวนิยํ

‘‘เกวลํ กมฺมพเลเนว เตสํ อสญฺญิภวโต จุตานํ ปฏิสนฺธิยา กมฺมนิมิตฺตาทิกํ อารมฺมณํ อุปฏฺฐาตี’’ติ วุตฺตํฯ

ตตฺถ กมฺมนิมิตฺตาทิกนฺติ เอตฺถ อาทิสทฺเทน กมฺมํปิ คเหตพฺพ เมวฯ น หิ ตสฺส อคหเณ การณํ อตฺถีติฯ

ตานิ ปน สพฺพานิปิ เกวลํ ปฏิสนฺธิชนกสฺส กมฺมสฺส อานุภาเวเนว ปฏิสนฺธิยํ อุปฏฺฐหนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ อนาคตํ ปน นิมิตฺตํ อุปฏฺฐหมานํ คตินิมิตฺตเมว สิยาฯ นจ ตสฺส วิสุํ อุปฏฺฐาตพฺพกิจฺจํ อตฺถิฯ ปจฺจุปฺปนฺน คตินิมิตฺเต สิทฺเธ สิทฺธเมว โหตีติ วุตฺตํ ปจฺจุปฺปนฺนมตีตํ ปญฺญตฺติ ภูตํวาติฯ

[107] วิภาวนิยํ ปน

‘‘อนาคตํนาม อตีตํ วิย อนุภูตญฺจ น โหติฯ นจ ปจฺจุปฺปนฺนคตินิมิตฺตํ วิย อาปาตมาคต’’นฺติ การณํ วุตฺตํฯ ตํ อการณํฯ

ปสงฺคสฺส อนิวตฺติตตฺตาฯ คตินิมิตฺตญฺหิ นาม ปจฺจุปฺปนฺนํปิ อนุภูตํ น โหติฯ ตํปิ กมฺมพเลเนว อาปาตมาคตํฯ เอวํสนฺเต อนาคตํปิ กมฺมพเลน อาปาตมาคตเมว สิยาติ อยํ ปสงฺโค ปากติโกเอว โหตีติฯ เตสูติ ยถาวุตฺเตสุ อารมฺมณิกจิตฺเตสุฯ รูปาทีสุ ปญฺจสุ เอเกกํ อารมฺมณํ เอเตสนฺติ สมาโสฯ รูปาทีนิ ปญฺจ อารมฺมณานิ เอตสฺสาติ วิคฺคโหฯ เสสานีติ ปญฺจวิญฺญาณสมฺปฏิจฺฉน ทฺวยโต เสสานิ สนฺตีรณ มหาวิปากานิฯ สพฺพถาปิ กามาวจรา ลมฺพณาเนวาติ ปฏิสนฺธาทีหิ นานากิจฺเจหิ รูปาทีสุ นานารมฺมเณสุ ปวตฺเตน สพฺพ ปกาเรนปิ กามาวจราลมฺพณิกานิเยวฯ ตานิ หิ สพฺพญฺญุพุทฺธานํ อุปฺปนฺนานิปิ วิกปฺปสตฺติรหิตตฺตา อวิชฺชมาเน ปญฺญตฺติธมฺเมจ สุขุเม มหคฺคตธมฺเมจ คมฺภีเร โลกุตฺตรธมฺเมจ อาลมฺพิตุํ น สกฺโกนฺตีติฯ ตตฺถ สนฺตีรณตฺตยํ ตาว สนฺตีรณกิจฺจวเสน รูปาทิปญฺจาลมฺพเณ ปวตฺตติฯ ตทารมฺมณาทิวเสน ปน สพฺพานิปิ เอกาทสวิปากานิ ฉสุ ปริตฺตารมฺมเณสุ ปวตฺตนฺตีติฯ

[108] วิภาวนิยํ ปน

‘‘วิปากานิ ตาว สนฺตีรณาทิวเสน รูปาทิปญฺจาลมฺพเณ’’ติ วุตฺตํฯ ตตฺถ สนฺตีรณาทิวเสนาติ นวตฺตพฺพํฯ สนฺตีรณวเสน อิจฺเจว วตฺตพฺพนฺติฯ

โย ปเนตฺถ จิตฺตานํ อารมฺมเณสุ ปวตฺติวิภาโค วตฺตพฺโพฯ โส อฏฺฐกถากณฺเฑ คเหตพฺโพฯ

โลกุตฺตรธมฺมา อติคมฺภีรตฺตา ญาณสฺเสว วิสยภูตาติ วุตฺตํฯ อกุสลฯลฯ โลกุตฺตร วชฺชิต สพฺพา รมฺมณานีติฯ ตตฺถ ตานิ ลทฺธสมาปตฺตีนํ อุปฺปนฺนกาเลเอว มหคฺคตารมฺมณานิฯ เตสุจ ทฺเว โทสมูลจิตฺตานิ ปริหีนชฺฌานานิ อารพฺภ อุปฺปนฺนกาเลติ ทฏฺฐพฺพํฯ ญาณํปิ อนธิคตานิ โลกุตฺตรานิ อาลมฺพิตุํ น สกฺโกตีติ วุตฺตํ ญาณสมฺปยุตฺตฯลฯ วชฺชิตสพฺพา รมฺมณานีติฯ ตตฺถ ญาณสมฺปยุตฺตกามกุสลานิ ปุถุชฺชนานํ อชฺฌานลาภีนํ อุปฺปนฺนกาเล ปญฺญตฺติยา สห กามาวจรารมฺมณานิฯ ตาเนว โสตาปตฺติมคฺคโต ปุเร โคตฺรภุกฺขเณ ปุถุชฺชนานํ นิพฺพานารมฺมณานิฯ ฌานลาภีนํ ตาเนว อภิญฺญากุสลญฺจ มหคฺคตารมฺมณานิปิฯ เหฏฺฐิมผลฏฺฐานํ อตฺตนา อธิคต มคฺคผลนิพฺพานา รมฺมณานิปีติ เวทิตพฺพานิฯ ยถา เจตฺถ อริยา อตฺตนา อธิคต มคฺคผลานิเยว อาลมฺพิตุํ สกฺโกนฺติฯ ตถา ฌานลาภิโนปิ อตฺตนา อธิคตชฺฌานานิเอว อาลมฺพิตุํ สกฺโกนฺตีติ เวทิตพฺพํฯ เอตฺถ สิยา-เย จ ฌานานิ ปตฺเถนฺติฯ ฌานปริกมฺมํปิ กโรนฺติฯ เยจ ฌานสุตฺตานิ สํวณฺเณนฺติฯ เต อลาภิโน มหคฺคตชฺฌานานิ อาลมฺพิตุํ สกฺโกนฺติ, นสกฺโกนฺตีติฯ น สกฺโกนฺติฯ เต หิ ฌานานินาม เอวํ มหานุภาวานิ เอวํ มหานิสํสานีติ สุตฺวาวา สุตปริยตฺติพเลน สิทฺเธ อาการ สลฺลกฺขณญฺญาเณ ฐตฺวา วา อนุมานวเสเนว ตานิ ปตฺเถนฺติฯ ปริกมฺมํปิ กโรนฺติฯ สุตฺตานิปิ สํวณฺเณนฺตีติฯ อิตรถา ปุถุชฺชนาปิ โลกุตฺตรธมฺเม ปตฺเถนฺติ, มคฺคปริกมฺมํปิ กโรนฺติฯ มคฺคผล นิพฺพานวจนานิวิกเถนฺติ สํวณฺเณนฺตีติ เตสํปิ เต อารมฺมณภูตา เอว สิยุนฺติฯ เตสํ ปน จิตฺตานิ ฌานาทีนํ ปญฺญตฺติคุเณ เอว อนุโภนฺตีติ เวทิตพฺพานิฯ ปณีตธมฺมานญฺหิ ปญฺญตฺติโยปิ ปณิตรูปาเอว โหนฺตีติฯ มหิทฺธิโก หิ ปรจิตฺตวิทูฯ มาโร เทว ปุตฺโตปิ รูปชฺฌานจิตฺตํ วฏฺฏนิสฺสิตเมว ปสฺสติฯ วิวฏฺฏนิสฺสิตํ น ปสฺสติฯ อรูปชฺฌานจิตฺตํ ปน วฏฺฏนิสฺสิตํปิ นปสฺสตีติ องฺคุตฺตเร นวนิปาเต อฏฺฐกถายํ วุตฺตํฯ เย ปน อคฺคมคฺคผลานิ ปฏิวิชฺฌนฺติฯ

เตสํ อุปฺปนฺนานิญฺญณสมฺปยุตฺตกามกฺริยชวนานิ กฺริยาภิญฺญาชวนญฺจ ปุคฺคลานุรูปํ ปญฺญตฺติยา สห จตุพฺภูมกธมฺเมสุ กิญฺจิ อารมฺมณํ กาตุํ นสกฺโกนฺตีติ นตฺถิฯ ตถา เตสํ ปุเรจาริ กมโนทฺวาราวชฺชนญฺจาติ วุตฺตํ ฐาณสมฺปยุตฺตฯลฯ สพฺพถาปิสพฺพา รมฺมณานีติฯ ตตฺถ สพฺพถาปีติ สพฺพกามาวจร สพฺพมหคฺคต สพฺพโลกุตฺตร สพฺพปญฺญตฺติ สพฺพปจฺจุปฺปนฺนาทิ ปกาเรนปีติอตฺโถฯ อิทญฺจ สพฺพญฺญุพุทฺธานํ อุปฺปนฺนานิ สนฺธาย วุตฺตํฯ อิตรานิ ปน ปจฺเจก พุทฺธานํ อุปฺปนฺนานิปิ ปเทสสพฺพารมฺมณานิเอว โหนฺติฯ ตานิ หิ เอกํ ปถวิธาตุํปิ สพฺเพหิ อนวเสสปกาเรหิ ชานิตุํ นสกฺโกนฺตีติฯ อารุปฺเปสุ ทุตียจตุตฺถานิ ปถมตตียารุปฺป วิญฺญาณา รมฺมณตฺตา มหคฺคตา รมฺมณานิฯ เสสานีติ อภิญฺญา ทฺวย ทุตียจตุตฺถารุปฺเปหิ อวเสสานิ สพฺพานิปิ เอกวีสติวิธานิ มหคฺคตจิตฺตานิ กสิณาทิ ปญฺญตฺตารมฺมณานีติ อตฺโถฯ ปญฺจวีสาติ ปญฺจทฺวาราวชฺชน เตวีสติ กามวิปาก หสนจิตฺตานิ สนฺธาย วุตฺตํฯ ปริตฺตมฺหีติ กามาวจรา ลมฺพเณ เอวาติ อตฺโถฯ ตญฺหิ อปฺปานุภาวโต ปฏิพนฺธกธมฺเมหิ ปริสมนฺตโต ทียติ อวขณฺฑียติ นิตฺเตชภาวํ ปาปียตีติ ปริตฺตนฺติ วุจฺจติฯ

[135] จกฺขาทีนํ วตฺถูนํ เภเทน ตพฺพตฺถุกานํ จิตฺตเจตสิ กานํ สงฺคโห วตฺถุสงฺคโหฯ

[109] วิภาวนิยํ ปน

‘‘วตฺถุวิภาคโต ตพฺพตฺถุกจิตฺตปริจฺเฉทวเสนจ สงฺคโห วตฺถุสงฺคโห’’ติ วุตฺตํฯ ตํ น สุนฺทรํฯ

วสนฺติปติฏฺฐหนฺติ จิตฺตเจตสิกาเอเตสูติวตฺถูนิ, จกฺขุวตฺถุจฯ ลฯ กายวตฺถุจหทยวตฺถุจาติโยชนาฯ จกฺขุเมว จกฺขุวตฺถุ ตถา โสตาทีนิเยว โสตวตฺถาทีนิฯ วากฺยสงฺเขโป เหส ปาโฐฯ เปยฺยาลนโยติปิ อนฺตทีปกนโยติปิ วตฺตุํ ยุชฺชติฯ เกจิ ปน ทฺวนฺทสมาสํ มญฺญนฺติฯ เตสํ จสทฺโท นยุชฺชติฯ ปรโต วตฺถุสทฺโท จสทฺโทจ ปุพฺพปเทสุ อาเนตพฺโพติปิ วทนฺติฯ เตสํ หทยวตฺถูติ สมาสปทํ นยุชฺชติฯ อวิภตฺติกนิทฺเทโสติปิ อปเรฯ

ตานิ กามโลเก สพฺพานิปิ ลพฺภนฺตีติ กามตณฺหา ธิน กมฺมนิพฺพตฺตานํ อตฺตภาวานํเอว ปริปุณฺณินฺทฺริยตา สมฺภวโต สพฺพานิปิ ตานิ ฉ วตฺถูนิ กามโลเกเอว ลพฺภนฺติฯ ตถา หิ จกฺขาทีสุ วตฺถูสุ สนฺเตสุ เอวรูปาทีนํ ปริโภโค สมฺปชฺชติฯ ตสฺมา รูปาทีสุ กามวตฺถูสุ อภิรตา กามตณฺหา สทา จกฺขาทีนํ ปญฺจนฺนํ วตฺถูนํปิ สมฺปตฺติํ ปตฺเถติเยวฯ ยถาจ สพฺพกมฺมิโก อมจฺโจ สทา รญฺโญ อิจฺฉเมว ปูรยมาโน สพฺพานิ ราชกมฺมานิ สมฺปาเทติฯ เอวเมว กามาวจรกมฺมํปิ สทา กามตณฺหาย อิจฺฉเมว ปูรยมานํ ปริปุณฺณินฺทฺริยํ อตฺตภาวํ นิพฺพตฺเตติฯ ตสฺมา กามตณฺหาธินกมฺมนิพฺพตฺตา กามสตฺตาเอว ปริปุณฺณินฺทฺริยา โหนฺตีติฯ ยถา จ ทสฺสนสวนานุตฺตริย ธมฺมภูตานิ จกฺขุโสตานิ พุทฺธทสฺสน ธมฺมสฺสวนา ทิวเสน สตฺตานํ วิสุทฺธิยาปิ โหนฺติ, น ตถา ฆานาทิตฺตยํฯ ตํ ปน เกวลํ กามปริโภคตฺถายเอว โหติฯ ตสฺมา ตํ กามวิราคภาวนา กมฺมนิพฺพตฺเตสุ พฺรหฺมตฺตภาเวสุ นอุปลพฺภตีติ วุตฺตํ รูปโลเก ปน ฆานาทิตฺตยํ นตฺถีติฯ อิทญฺจ ปสาทรูปตฺตยํ สนฺธาย วุตฺตํฯ สสมฺภารฆาน ชิวฺหา กาย สณฺฐานานิปน สุฏฺฐุปริปุณฺณานิเอว โหนฺตีติฯ อรูปโลเกปน สพฺพานิปิ นสํวิชฺชนฺตีติ รูปวิราค ภาวนา กมฺมนิพฺพตฺเต ตสฺมิํ โลเก อชฺฌตฺตพหิทฺธาสนฺตาเนสุปิ สพฺเพน สพฺพํ รูปปวตฺติยาเอว อภาวโตฯ ตตฺถ นิพฺพตฺตา หิ สตฺตา สุทฺเธ อากาสตเลเอว จิตฺตปพนฺธมตฺตา หุตฺวา ติฏฺฐนฺตีติฯ อิมสฺมิํ สงฺคเห ปน จิตฺตานิ สตฺตวิญฺญาณ ธาตุวเสน คเหตุํ ตตฺถ ปญฺจวิญฺญาณธาตุโยติอาทิ วุตฺตํฯ ตตฺถาติ เตสุ ฉสุ วตฺถูสุฯ ปญฺจวิญฺญาณานิ เอว นิสตฺตนิชีวฏฺเฐน ธาตุโยติ วิคฺคโหฯ เอวํ เสเสสุปิฯ วิชานนกิจฺจาภาวโต มนนมตฺตา ธาตูติ มโนธาตุฯ ปญฺจทฺวาเร อาวชฺชนมตฺต สมฺปฏิจฺฉนมตฺต กิจฺจานิ หิ วิเสสชานน กิจฺจานิ นโหนฺตีติฯ ปญฺจวิญฺญาณานิ ปน ปจฺจกฺขโต ทสฺสนาทิวเสน โถกํ วิเสสชานนกิจฺจานิ โหนฺติฯ อวเสสา ปน สนฺตีรณาทโย อารมฺมณสภาว วิจารณา ทิวเสน อติเรก วิสิฏฺฐชานนกิจฺจยุตฺตตฺตา น มโนธาตุโย วิย มนนมตฺตา โหนฺติฯ นาปิ ปญฺจวิญฺญาณธาตุโยวิย วิชานน มตฺตาฯ

อถโข มนนฏฺเฐน มโนจ ตํ วิชานนฏฺเฐน วิญฺญาณญฺจาติ กตฺวา มโนวิญฺญาณธาตุโยนามฯ อติสย วิเสสชานน ธาตุโยติ อตฺโถฯ ปริยายปทานญฺหิ วิเสสน สมาเส อติสยตฺโถ วิญฺญายติฯ ยถา ปทฏฺฐานนฺติฯ

[110] วิภาวนิยํ ปน

‘‘มโนเยว วิญฺญาณํ มโนวิญฺญาณนฺติ วาฯ มนโส วิญฺญาณํ มโนวิญฺญาณ’’นฺติ วา วุตฺตํฯ ตตฺถ มโนเยว วิญฺญาณนฺติ อิทํ ตาว น ยุชฺชติฯ

น หิ อญฺญมญฺญํ วิเสเสตฺวา อภิเรกฏฺฐทีปเก ปทฏฺฐานนฺติอาทิเก วิเสสนสมาเส อวธารณ วิคฺคโห กตฺถจิ ทิสฺสติ ยุชฺชติจาติฯ

[111] มนโส วิญฺญาณนฺติ อิทํปิ นยุชฺชติเยวฯ

มนโสติ หิ มโนธาตุตฺติกสงฺขาตสฺส มนสฺสฯ ตตฺถ สมฺปฏิจฺฉนทฺวยํ สนฺตีรณาทิกสฺส มโนวิญฺญาณปพนฺธสฺส ปจฺจยภูตํ โหติฯ ปญฺจทฺวาราวชฺชนํ ปน ปรโต ทฺวารนฺตเร ปวตฺตมานํ ตสฺเสว มโนวิญฺญาณปพนฺธสฺส ปจฺจยุปฺปนฺนภูตํ โหตีติกตฺวา อาทิมฺหิ ปจฺจยภูตสฺส เจว อนฺเต ทฺวารนฺตเร ปจฺจยุปฺปนฺนภูตสฺส จ มนสฺส สมฺพนฺธิวิญฺญาณนฺติ อตฺโถฯ อถวา, ปญฺจวิญฺญาณวชฺชิตานิ สพฺพานิ วิญฺญาณานิ มนนกิจฺจตฺตา มโนนามฯ อารมฺมเณ ปน อภินิปาต มตฺตานิ ปญฺจวิญฺญาณานิ มนนกิจฺจานิ นโหนฺตีติ ทสฺสนาทีนิ เอว นามฯ ปญฺจทฺวาราวชฺชนญฺจ มนโต ชาตํปิ มนสฺส ปจฺจโย นโหติฯ ทสฺสนาทีนํ เอว ปจฺจโยฯ สมฺปฏิจฺฉนทฺวยญฺจ มนสฺส ปจฺจโย โหนฺตํปิ มนโต ชาตํ นโหติฯ ทสฺสนาทิโต เอว ชาตํฯ สนฺตีรณาทีนิ ปน อตฺตโน ปุเร ปจฺฉาปวตฺตานํ ทฺวินฺนํ ทฺวินฺนํ มนานํ เอว มชฺเฌ ชาตานีติ อตฺตโน ปจฺจย ปจฺจยุปฺปนฺนภูตสฺส มนสฺส สมฺพนฺธิวิญฺญาณนฺติ อตฺโถฯ เอวญฺจ สติ ปญฺจวิญฺญาณํปิ ทฺวินฺนํ มโนธาตูนํ อนฺตเร ปวตฺตตฺตา มนโส ปจฺจย ปจฺจยุปฺปนฺนภูตสฺส สมฺพนฺธิวิญฺญาณํ มโนวิญฺญาณนฺติ วตฺตพฺพเมว สิยาติฯ

[112] ฏีกายํ ปน

มนโต ชาตํ วิญฺญาณนฺติปิ วุตฺตํฯ ตํปิ วุตฺตนเยน นยุชฺชติเยวฯ

อวเสสา ปน มโนวิญฺญาณธาตุสงฺขาตาจ สนฺตีรณฯลฯ ปนฺนรสรูปาวจรวเสน ติํสธมฺมา หทยํ นิสฺสาเยว ปวตฺตนฺตีติ โยชนาฯ จสทฺโท ปเนตฺถ อวเสสานํ ฉสตฺตติ ธมฺมานํ มโนวิญฺญาณธาตุภาวํ สมฺภาเวติฯ

[113] วิภาวนิยํ ปน

สมฺปิณฺฑนตฺถํ คเหตฺวา ‘‘น เกวลํ มโนธาตุเยวา’’ติ วุตฺตํฯ ตํ น ยุชฺชติฯ

เอวญฺหิ สติ อวเสสาจ มโนวิญฺญาณธาตุสงฺขาตาติ วุตฺตํ สิยาติฯ

[114] ยาจ ฏีกาสุ

สนฺตีรณฯลฯ รูปาวจรวเสน ปวตฺตา, อวเสสา มโนวิญฺญาณ ธาตุสงฺขาตาจ ติํส ธมฺมาติ โยชนาฯ สาปิ น สุนฺทราฯ

อตฺถคติยา อวิสทตฺตาติฯ ตตฺถ กสฺมา เต นิสฺสาเยว ปวตฺตนฺตีติฯ อารุปฺเปสุ อนุปฺปชฺชนโต, กสฺมาจ ตตฺถ นุปฺปชฺชนฺตีติ วุจฺจเตฯ สนฺตีรณมหาวิปากานิ ตาว ตตฺถ นุปฺปชฺชนฺติ ปญฺจนฺนํ ทฺวารานํ อตฺตโน กิจฺจานญฺจ ตตฺถ อภาวโตฯ ปฏิฆจิตฺตทฺวยํปิ นุปฺปชฺชติฯ อนีวรณาวตฺถสฺส ปฏิฆสฺส อภาวโตฯ เอกนฺต นีวรณานญฺจ ฌานภูมีสุ อสมฺภวโตฯ เอตฺถ ปน ยทิ อนีวรณาวตฺโถ ปฏิโฆ นตฺถิฯ ปาฬิยํ ทุตียชฺฌาเนเอว โทมสฺสินฺทฺริยสฺส อปริเสสนิโรธวจนํ อฏฺฐกถาสุจ ทุตียชฺฌานูปจาเร ตสฺส อุปฺปตฺติสมฺภววจนํ วิรุทฺธํ สิยาฯ ตสฺมา อตฺตโน สหายปจฺจย ภูตสฺส โอฬาริกสฺส กามราคสฺส ฌานภูมีสุ อภาวโต ปฏิฆจิตฺตทฺวยํ ตตฺถ นุปฺปชฺชตีติ ยุตฺตนฺติปิ วทนฺติฯ

ฏีกาการาปน ทุตียชฺฌานูปจาเร ตสฺส อุปฺปตฺติสมฺภว วจนํ ปริกปฺปวจนมตฺตนฺติ กตฺวา ปุริมการณเมว อิจฺฉนฺติฯ ยทิ ปเนตํ ปริกปฺปวจนมตฺตํ สิยา ปาฬิวจนํปิ ปริกปฺปวจนมตฺตเมว สิยาฯ ตสฺมา ปจฺฉิมกา รณเมว ยุตฺตรูปนฺติ อมฺหากํ ขนฺติฯ หสนจิตฺตํปิ นุปฺปชฺชติ อรูปีนํ หสนกิจฺจสฺส อภาวโตฯ กายาภาวโตติปิ ยุชฺชติฯ โสตาปตฺติมคฺคจิตฺตํปิ นุปฺปชฺชติฯ ปรโตโฆสาภาเวน ตตฺถุปฺปนฺนสฺส ปุถุชฺชนสฺส ธมฺมาภิสมยาภาวโต พุทฺธปจฺเจกพุทฺธานญฺจ ตตฺถ อนุปฺปชฺชนโตฯ เตเนว หิ ตตฺถุปฺปนฺโน ปุถุชฺชโน อฏฺฐสุ อกฺขณยุตฺเตสุ วุตฺโตติฯ รูปาวจรจิตฺตานิปิ ตตฺถ นุปฺปชฺชนฺติ รูปวิราคภาวนาย รูปนิมิตฺตารมฺมณานํ เตสํ สมติกฺกนฺตตฺตาติฯ

อวเสสา มโนวิญฺญาณธาตุสงฺขาตา กุสลากุสลกฺริยานุตฺตรวเสน ทฺเว จตฺตาลีสธมฺมา หทยํ นิสฺสายวา อนิสฺสายวา ปวตฺตนฺตีติ โยชนาฯ นิสฺสายวา ปญฺจโวกาเร อนิสฺสายวา จตุโวกาเรติ อธิปฺปาโยฯ กุสลานิจ อกุสลานิจ กฺริยานิจ อนุตฺตรานิจาติ วิคฺคโหฯ ตตฺถ กุสลานีติ ปญฺจรูป กุสลโต อวเสสานิ ทฺวาทสโลกิยกุสลานิฯ อกุสลานีติ ปฏิฆทฺวยโต อวเสสานิ ทสอกุสลานิฯ กฺริยานีติ ปญฺจทฺวาราวชฺชน หสน ปญฺจรูปกฺริโต อวเสสานิ เตรสกฺริยจิตฺตานิฯ อนุตฺตรานีติ ปถมมคฺคโต อวเสสานิ สตฺตอนุตฺตรจิตฺตานิฯ กาเม ฉวตฺถุํ นิสฺสิตา สตฺตธาตุโย มตาฯ รูเป ติวตฺถุํ นิสฺสิตา จตุพฺพิธา ธาตุโย มตาฯ อารุปฺเป กิญฺจิวตฺถุํ อนิสฺสิตา เอกา ธาตุ มตาติ โยชนาฯ เตจตฺตาลีสาติ ปญฺจวิญฺญาณ มโนธาตุตฺติเกหิ สทฺธิํ สนฺตีรณาทิเก ติํสธมฺเม สนฺธาย วุตฺตนฺติฯ

อิติ ปรมตฺถทีปนิยานาม อภิธมฺมตฺถสงฺคหสฺส

จตุตฺถวณฺณนาย ปกิณฺณกสงฺคหสฺส

ปรมตฺถทีปนา นิฏฺฐิตาฯ

วีถิ สงฺคห ปรมตฺถทีปนี

[136] เอวํ จิตฺตปฺปเภท สงฺคโห, เจตสิกปฺปเภท สงฺคโห, อุภยปฺปเภท สงฺคโหติ จิตฺตเจตสิกานํ กโยปเภท สงฺคเห ทสฺเสตฺวา อิทานิ วีถิจิตฺตปฺปวตฺติสงฺคโห วีถิมุตฺต จิตฺตปฺปวตฺติสงฺคโหติ เต สญฺเญว ทฺเว ปวตฺติสงฺคเห ทสฺเสตุํ จิตฺตุปฺปาทานมิจฺเจวนฺติอาทิมาหฯ ตตฺถ อุปฺปชฺชนฺตีติ อุปฺปาทาฯ ตตฺถ อุปฺปชฺชนฺติฯ อญฺญสฺส อสุ ตตฺตาจิตฺเต อิจฺเจว ลพฺภติฯ อิติ จิตฺตญฺจ จิตฺเตอุปฺปาทาจาติ จิตฺตุปฺปาทาฯ จิตฺตเจตสิกาติ วุตฺตํ โหติฯ เตสํ จิตฺตุปฺปาทานํฯ อิจฺเจวนฺติอาทิโต ปฏฺฐาย วุตฺตปฺปกาเรนฯ สงฺคหมุตฺตรนฺติ ชาตินิทฺเทโส ยํฯ อุตฺตเร อุตฺตเม ตโย ปเภทสงฺคเห กตฺวาติ สมฺพนฺโธฯ ภูมิปุคฺคลเภเทนาติ สหตฺเถ กรณวจนํฯ กามาวจราทิภูมิเภเทน ทุเหตุกาทิ ปุคฺคลเภเทน สทฺธินฺติ อตฺโถฯ ปุพฺพาปรนิยามิตนฺติ อาวชฺชนาทิ จกฺขุวิญฺญาณาทิ ปุพฺพ จิตฺตาปรจิตฺตานุกฺกเมน นิยามิตํ ววตฺถิตํฯ ปวตฺติสงฺคหํนามาติปิ ชาตินิทฺเทโสเยวฯ เอวํ นามเก ทฺเว ปวตฺติสงฺคเหติ อตฺโถฯ ปฏิสนฺธิปวตฺติยนฺติ ปฏิสนฺธิปวตฺตีสุฯ วจนวิปลฺลาโส เหสฯ ปฏิสนฺธิกาเลปวตฺติกาเลจาติ อตฺโถฯ ปฏิสนฺธิกาเล ปวตฺติสงฺคหญฺจ ปวตฺติกาเล ปวตฺติสงฺคหญฺจาติ ทฺเว สงฺคเหปวตฺติ ปวกฺขามีติ วุตฺตํ โหติฯ อยญฺจ อตฺโถ อุปริสงฺคเห อารพฺภ คาถาย ปากโฏฯ เกจิ ปน นิทฺธารเณ ภุมฺมนฺติ วทนฺติฯ เอวํสติ อุปริ สงฺคโห ปฏิสนฺธิสงฺคโหนาม สิยาฯ น ปวตฺติ สงฺคโห นามฯ เอวญฺจ สติ อุปริ วีถิมุตฺตสงฺคเห อารพฺภ คาถายํ สนฺธิยํ ปวตฺติสงฺคโหนาม อิทานิ วุจฺจตีติ อิมินา น สเมติฯ

[115] ฏีกาสุ ปน

‘‘อุตฺตรํ เวทนาสงฺคหาทิวิภาคโต อุตฺตม’’นฺติ วุตฺตํฯ ตํ วิจาเรตพฺพํฯ